De invloed van de wereldoorlogen brengt veel verandering in onze samenleving. Vooral na WO II, worden deze verschuivingen ook zichtbaar. Prof. James Kennedy heeft ze beschreven in zijn boek dat de jaren zestig in de Nederlandse samenleving beschrijft: Nieuw Babylon in aanbouw. Hij is orthodox-christelijk, trouwde een Gereformeerd vrijgemaakte vrouw en sloot zich ook zelf bij deze kerk aan. Toch is zijn boek daardoor geen aanklacht tegen de tijdgeest. Afkomstig uit de VS, en getraind als historicus beschrijft hij de ontwikkelingen in Nederland bijna afstandelijk, met een frisse blik, van buitenaf. Zo wordt het boek ook door alle partijen ontvangen.
Door zijn ogen zien we het Nederland zoals we het kennen van de Schippers van de Kameleon met veel boerenbedrijven en nog echte boerenknechten zoals Gerben, een land van harde werkers met krappe beurzen, het land van grote gezinnen, ’s zondags rustdag en vanzelfsprekend kerkbezoek, van gezags-getrouwen met vaste waarden en geheide gewoonten veranderen in het land van Jan Wolkers met zijn Terug naar Oegstgeest dat tien jaar later gidsland is op het gebied van een losse seksuele moraal, een armer land met toch meer persoonlijke welvaart en dus ook een grotere persoonlijke vrijheid en veel meer tolerantie (bijv. op het gebied van abortus, euthanasie en nieuwe relatievormen) dan eerder, een informele gedragscode en een bijna dogmatische afkeer van gezag. Hoewel veel van die veranderingen vooral in de grote steden zichtbaar worden en veel Nederlanders het eerst nog van een afstandje aanzien, is de grondtoon in ons land in een periode van slechts tien jaren volkomen veranderd. En het zijn niet alleen de jongeren die een soort eilandje in de samenleving vormen, het opmerkelijke is dat zij de voorhoede vormen van een veel grotere groep burgers die afscheid nemen van vroeger en samen met hen een heel nieuwe richting inslaan op weg naar de toekomst.
(James C. Kennedy, Nieuw Babylon in aanbouw. Nederland in de jaren zestig. Amsterdam: Boom 1995)

Kennedy beschrijft een groot aantal ‘verschuivingen in visie’ die het fundament vormen onder deze veranderingen.
Allereerst veranderd de blikrichting. Om te bepalen hoe men in het heden moet leven, oriënteren veel landgenoten zich vanaf WO II niet langer op de waarden van vroeger. Het is alsof men het vertrouwen daarin kwijt is. In de ogen van veel, vooral jongere, mensen, hebben die waarden in de moeilijke crisistijd van de jaren dertig en in de ellende van de direct daarop volgende Tweede Wereldoorlog schipbreuk geleden. Voor hun idee blijken ze niet te voldoen en ze gaan op zoek naar een ander soort leven met andere waarden. Voor de persoonlijke visie kijkt men in het vervolg niet langer naar het verleden maar naar een nieuwe, te wensen, toekomst waarvoor andere waarden en normen belangrijk zijn. Inspiratie-bronnen daarvoor zijn ook andere culturen waarmee men in de persoon van immigranten persoonlijk in contact komt.
Voor de grote, gevestigde, kerken zijn de gevolgen hiervan enorm. In de jaren 1960-1979 stijgt de kerkverlating met maar liefst 23%! Dat is niet alleen het gevolg van de verschuivingen in de samenleving, maar ook van de reactie van deze kerken daarop. Zij bewegen mee met de veranderingen. Die openheid voor het nieuwe denken en de tolerantie tegenover een nieuwe levensstijl leiden tot verlies van identiteit en dus tot kerkverlating van de leden.

In 1985 was ik samen met vrijgemaakte vrienden en familie op vakantie op het waddeneiland Vlieland. Op camping Stortemelk ontmoetten wij een grote groep synodaal gereformeerde jongeren. Leuke lui, maar ze leefden bijna allemaal op gespannen voet met hun kerk. Ze kregen voor hun gevoel weinig richting mee van hun gemeente. “Vanaf de preekstoel horen we toch dat alles mag, maar dat weten we zelf ook wel, daar hoeven we dus niet meer voor naar de kerk.”

Trouwens, kleine protestantse kerken (zoals de GKv en de CGK) reageren in eerste instantie behoudend en oriënteren zich nog wel op de waarden van het verleden.
Velen die de kerk verlaten, laten ook snel de moraal los die daarbij hoort. Zij stellen zelf een persoonlijk pakket van waarden en normen samen. De visie op lichamelijkheid en op gezag veranderen totaal. Er is een tijdje lang geen land in de wereld dat zo openlijk zoveel ‘vrijheid’ toelaat als het gaat om pornografie, abortus en verdovende middelen. De grenzen schuiven steeds verder op: ook euthanasie, ja zelfs pedofilie wordt bespreekbaar. De overheid reageert doorgaans voorzichtig en neigt in veel gevallen tot gedogen.
Nieuwe mogelijkheden als gevolg van wetenschappelijk onderzoek geven ook meer ruimte voor een andere levensstijl. De introductie van de anticonceptiepil in 1963 maken de vrijere seksuele moraal niet alleen gewenst maar nu ook mogelijk.
Nederland verandert ook in een veel persoonlijker land. Haar burgers worden niet meer zo gekenmerkt door de groep waartoe ze behoren of de kerk waarvan ze lid zijn. Ze beslissen voor zichzelf wat ze willen geloven. Lid zijn van een kerk is dus ook een persoonlijke keuze geworden (de overheid stopt met het registreren van de geloofsovertuiging van de burgers). Als men voor zichzelf kan kiezen (d.w.z. er verder geen maatschappelijke gevolgen aan zitten) gebruiken velen die vrijheid om hun kerk te verlaten. Ook binnen de kerken heeft dit gevolgen: in de loop van de decennia ontstaat er steeds meer een ‘graascultuur’: velen beginnen voor zichzelf een pakket samen te stellen van wat zij wil geloven. De persoonlijke keuzen wegen tegenwoordig inmiddels vaak zwaarder dan de dogma’s van de kerk.
Nederlander wordt nog ‘vlakker’ dan het al is. Vanuit de samenleving gezien lijken de verschillen tussen mannen en vrouwen in de jaren zestig al helemaal weg te zijn en hun gelijkheid bereikt. Maar ook anders is gelijkheid gewenst: mensen op hogere posities worden niet langer verdragen als zij hun gezag willen laten gelden. Een demokratiese (ook als het om spelling gaat) behoefte vraagt om gelijke behandeling en inspraak. De autoriteiten oefenen heel behoedzaam hun gezag uit, niet alleen uitgaande van de wet, maar ook met behulp van de modernste psychologische inzichten. Dit gelijkheidsdenken is niet alleen belangrijk binnen de samenleving, maar ook binnen het gezin. ‘Men’ beschouwt kinderen als veel eerder volwassen, en ze krijgen dus ook veel eerder de vrijheid hun leven te leiden zoals ze dat wensen. Overleg en overtuigen als methode van opvoeding worden belangrijker dan gebieden en verbieden. ‘Hoe het overkomt’ is effectiever voor het verkrijgen van politieke en persoonlijke invloed, dan een beroep op de wet of op het intellectuele gelijk. Vanaf die tijd moet een politicus mediagetraind zijn, zijn imago is belangrijk geworden.
Niet alleen Nederland, maar heel Europa gaat zich vanaf de zestiger jaren ‘ jonger’ gedragen. Anders dan eerder zijn jongeren een voorbeeld voor ouderen. Wat in de jeugdcultuur ‘hot’ of ‘ in’ is bepaalt de mode en niet langer de ‘oude’, burgerlijke cultuur. Deze jeugdcultuur is tot op de dag van vandaag bepalend voor de mode, muziekstijl en gedrag.

Vertraagde ontsteking?
In de kleine orthodox-protestantse kerken reageert men sterk op deze ontwikkelingen. Kennedy schreef in het boek: Stad op een berg, dat in 2010 uitkwam, over de rol van de protestantse kerken in onze samenleving. Hij baseerde zich daarvoor o.m. op godsdienstsociologisch en historisch onderzoek van anderen.
(James Kennedy, Stad op een berg. De publieke rol van protestantse kerken. Zoetermeer: Boekencentrum 2010, 2e druk, p. 99v)
Tot de orthodoxe kerken, rekent hij zowel de Nederlands Gereformeerden als relatief ‘open’ kerken aan het ene eind van het spectrum als de veel geslotener bevindelijke Gereformeerde Bond en Gereformeerde Gemeenten aan het andere einde. Want hoe groot de onderlinge verschillen ook zijn, in het algemeen zien de orthodoxe-gereformeerde kerken een tegenstelling tussen ‘kerk en wereld’. Men kiest voor de ‘kerk als schuilplaats’, d.w.z. gemeenteleden zoeken in een ‘boze wereld’ bescherming bij God en bij elkaar. Heel anders dan de tijdgenoten in de samenleving hebben zij de blik op vooral op het verleden gericht. In de jaren zestig bestaat dit verleden voor hen vooral uit de publieke kerk van de Republiek en het begin van de Reformatie in de 16e en 17e eeuw.
Met name bij de bevindelijke kerken (de rechterflank van de orthodox protestantse kerken) is dit te merken aan een aantal kenmerken. De belijdenisgeschriften uit die tijd staan heel centraal, maar ook de besluiten van de eerste ‘grote’ synode van Dordt in 1618/19. De daar aangenomen Dordtse Kerkenorde dient nog als reglement voor het kerkbestuur, en de toen vrijgegeven vertaling van de Bijbel (de Statenvertaling) is nog steeds de enig toegelaten vertaling, de muziekstijl uit die tijd (het zingen van Geneefse psalmmelodieën op hele noten), zelfs de kanseltaal van toen en de manier van spreken zijn nog steeds een voorbeeld voor nu. De nadruk op die 16e eeuwse vormen is soms zo groot, dat deze formele vorm van de kerkdiensten, buitenstaanders verhindert deze te begrijpen. Zelfs insiders krijgen er meer en meer moeite mee omdat het verschil met de taal en de vormen in het dagelijkse leven zo groot wordt, dat ze het voortdurend voor zichzelf moeten vertolken wat er in de kerk gebeurt.
In de Vrijgemaakte en de Nederlands Gereformeerde kerken is het klimaat altijd opener geweest en de aandacht inmiddels niet meer zo exclusief op de vormen van de 16e eeuw gericht. Maar de vormen uit die tijd en vooral de inhoud spelen nog wel een grote rol. De psalmen worden er nog altijd op Geneefse melodieën gezongen, zij het ritmisch. En de teksten zijn niet zelden hertaalde versies van de vroegere. Maar meer en meer komen daar ook nieuwe en eigentijdse teksten en melodieën bij.
De Vrijgemaakte kerken hebben zichzelf ook altijd nadrukkelijk als voor het publiek toegankelijke kerk gezien. Ze wilden rechtstreeks en via de politiek graag invloed uitoefenen in de samenleving. De vrijgemaakte voorman prof. K. Schilder noemde de kerk zelfs ‘de basis voor de transformatie van de cultuur’.`
Helaas ging veel van de energie op aan het ontwikkelen van een eigen visie op de kerk en aan de onderlinge onenigheid die als gevolg daarvan ontstond. Dat was ook niet goed voor de public relations van dit kerkgenootschap en maakte haar invloed veel kleiner.
Positief aan deze geslotenheid is dat de christelijke visie op het leven en de daaraan verbonden waarden en normen in deze gesloten gemeenschappen in de zestiger jaren niet zo snel verdwenen als in de rest van de samenleving. Maar in toenemende mate wordt het moeilijk het uit de houden in de spanning tussen kerk en de heersende cultuur. Veel, met name jongere, kerkleden kiezen voor de heersende cultuur, omdat ze de spagaat niet langer volhouden. Immers meer dan ooit eerder zijn ook orthodox gereformeerde kerkleden getuigen van de nu gangbare cultuur. Via het digitale wegennet reizen ze dagelijks grote afstanden door onze moderne cultuur. Meer en meer ondergaan ze dus ook de invloed van deze cultuur en worden ze naast toeschouwers ook deelnemers.
Veel christelijke waarden en normen beginnen door de wrijving met de omringende cultuur te slijten. En hoewel men in de orthodoxe kerken nog veel jongeren zal tegenkomen, begint hier de uittocht nu ook steeds meer op gang te komen.
Is er sprake van een naijl effect? Beginnen de muren van het orthodoxe bastion af te brokkelen, en verdwijnen er door de gaten steeds meer kerkleden naar buiten? Dan zou er binnen de Nederlands Gereformeerde Kerken, sprake kunnen zijn van vertraagde kerkverlating, zoiets als een bom met een vertraagde ontsteking.